Historia Prokuratury Wojskowej
 

Poszukując genezy powstania instytucji prokuratora wojskowego w źródłach historycznych dotyczących powstania i funkcjonowania polskiego wymiaru sprawiedliwości nie sposób nie pozwolić sobie na refleksję, iż z dowodami na istnienie wyodrębnionych instytucji wojskowego wymiaru sprawiedliwości, w tym także instytucji wojskowego oskarżyciela publicznego, spotkamy się analizując dokumenty dotyczące działalności struktur polskiego wojska już w XVI wiecznej Rzeczpospolitej.
Przypomnienia wymaga fakt, że wojsko polskie było wówczas zorganizowane na zasadzie funkcjonowania pospolitego ruszenia, autoramentów - narodowego i cudzoziemskiego. Kompetencje do stanowienia prawa wojskowego posiadali : królowie, hetmani, a także Sejm.

Pierwszym znanym ze źródeł pisanych, oskarżycielem w polskich siłach zbrojnych był tzw. „profos” ustanowiony mocą „Artykułów wszemu rycerstwu” wydanych przez króla Stefana Batorego w obozie pod Worońcem 10 sierpnia 1581 roku.
Z kolei ustawa sejmowa z 1621 r. o sądownictwie pospolitego ruszenia, jako oskarżyciela wymieniła kasztelana.
Pierwszym pełnym zbiorem przepisów proceduralnych, wyraźnie określającym funkcję oskarżyciela w wojsku była „Ordynacja sądów wojskowych za panowania króla J.Mości Jana Kazimierza postanowiona” pochodząca z roku 1649. Dla oddania racji prawdzie – zauważyć należy, iż w istocie jej merytoryczna zawartość była w przeważającej mierze recepcją zachodniego prawa wojskowego, w szczególności prawa szwedzkiego. Ustanawiała ona sądy wyższe i niższe pułkowe na piechotą. Art. 14 Ordynacji stanowił, że w sądzie wyższym „... profos albo w jego niebytności porucz skargi wnosić” miał „aby się proces wszędzie porządnie odprawował”. Takim samym obowiązkiem został obarczony profos występujący przed sądem niższym.
Proces mógł się odbyć tylko na podstawie skargi sformułowanej przez profosa, przy czym był to wymóg obligatoryjny. Przed oddaniem sprawy do sądu profos miał obowiązek szybkiego przeprowadzenia postępowania, spisania odpowiednich protokołów, a następnie prawidłowego oskarżenia przestępcy.

Bardzo ważnym aktem w rozwoju instytucji prokuratora wojskowego jest wydany dnia 30 lipca 1863 r. przez Rząd Narodowy Kodeks Wojskowy i Kodeks Postępowania Sądowego. W myśl ich postanowień, proces sądowy wszczynano dopiero po wniesieniu sprawy przez uprawnionego oskarżyciela. Był nim wyznaczony z urzędu kapitan i obrońca Rządu Narodowego – zwany w ustawie „prokuratorem”.

Od tego momentu, w każdej polskiej ustawie regulującej ustrój organów wymiaru sprawiedliwości i ścigania pojawia się nazwa prokurator, jako oznaczenie oskarżyciela publicznego, uprawnionego do występowania przed sądami wojskowymi.
Wracając do genezy powstania polskiej wojskowej prokuratury jako instytucji niepodległego państwa, instytucji powołanej do ścigania przestępstw, oskarżania
w procesie karnym i strzeżenia praworządności w wojsku – trzeba przypomnieć okoliczności towarzyszące odzyskaniu przez Polskę niepodległości, po ponad 120 letnim okresie braku własnej państwowości.
Otóż, 12 października 1918 r. Rada Regencyjna wydała dekret o przejęciu władzy zwierzchniej nad wojskiem polskim, zaś 27 października tego roku nakazała przystąpienie do formowania narodowej armii regularnej.
W dniu 11 listopada 1918 r. wspomniana Rada przekazała „władzę wojskową i naczelne dowództwo wojsk polskich brygadierowi Józefowi Piłsudskiemu”, zwolnionemu przez Niemców z twierdzy w Magdeburgu i w dniu 10 listopada 1918 roku przybyłemu do Warszawy.
Następnie, w dniu 14 listopada 1918 r. Rada Regencyjna przekazała całą swą władzę państwową Piłsudskiemu, który w dniu 22 listopada dekretem
„o najważniejszej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej” postanowił: „Obejmuję, jako Tymczasowy Naczelnik Państwa, Najwyższą Władzę Republiki Polskiej i będę ją sprawował aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego”.
Dokumenty te stały się prawną podstawą, upoważnieniem do możliwości wydawania przez Piłsudskiego aktów prawnych – o najwyższej randze i znaczeniu – aż do czasu uchwalenia przez Sejm 20 lutego 1919 r. tzw. „Małej Konstytucji”.
Korzystając z przyznanych mu uprawnień legislacyjnych Piłsudski, jako Naczelny Wódz, wydał 19 stycznia 1919 r. dekret nazwany „ustawą o tymczasowej organizacji sądowej Wojska Polskiego”. Zgodnie z postanowieniami art. 53 tej „ustawy” powołano instytucję Naczelnego Prokuratora Wojskowego, jako głównego doradcę i referenta Ministra Spraw Wojskowych we wszystkich sprawach prawnych dotyczących wojskowego wymiaru sprawiedliwości, któremu w myśl tychże przepisów podlegać mieli prokuratorzy wojskowi wszystkich stopni.

Ponadto - akt ten, w art. 107, stwierdzał, iż przez Naczelnego Prokuratora Wojskowego, Minister Spraw Wewnętrznych wykonuje ogólny nadzór nad sądownictwem wojskowym. Jednocześnie Naczelny Prokurator Wojskowy został Szefem Departamentu Wojskowo-Prawnego, którego zakres działania określony był również doraźnie poszczególnymi rozkazami.
Tak oto przedstawia się rys historyczny powstania i kształtowania się instytucji oskarżyciela publicznego – prokuratora wojskowego w polskich siłach zbrojnych, ze szczególnym uwzględnieniem reaktywacji tej instytucji w pełni ustabilizowanym pod względem prawnym kształcie w okresie odrodzenia się państwowości II Rzeczpospolitej Polskiej.

Mając na uwadze, iż od dnia 19 stycznia 1919 r. prokuratura wojskowa działała jako prawnie usankcjonowany organ niepodległego Państwa Polskiego i przechodząc wraz z tym Państwem oraz jego pozostałymi instytucjami różne koleje losu, ale zawsze przy zachowaniu jego konstytucyjnej ciągłości istnienia i funkcjonowania –
na mocy zarządzenia Nr 1/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 6 stycznia 2005 r., dzień 19 stycznia został ustanowiony świętem wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury.